Herinnert u zich deze nog? De jaknikker!

De locatie waar nu het nieuwe wooncomplex ‘Over het Wad’ is gebouwd heeft vele jaren dienst gedaan als educatieve plek: hier werd les gegeven, van de Rijks Hogere Burgerschool begin 1900 tot Noorderhaaks tot uiteindelijk het Studiehuis Molenplein. Er is (hopelijk) veel kennis vergaard op deze plek. In de jaren ’90 stond aan dit terrein een echte blikvanger: een rode jaknikker.

Voor en tussen de wereldoorlogen wordt er vooral op kolen, petroleum en stadsgas gestookt en gekookt. Maar in 1943 wordt voor het eerst een olieveld in Nederland ontdekt. En omdat olie een stuk makkelijker is dan kolen of petroleum wordt de overstap gemaakt. Talloze jaknikkers worden aangesloten. Maar wat is een jaknikker eigenlijk?

Het is een pomp die aardolie uit de grond pompt. Deze methode wordt gebruikt op plekken waar de aardolie dik en stroperig is en niet naar boven komt door opstuwend water of gas. In Nederland zijn vele jaknikkers actief geweest die miljoenen vaten olie hebben opgepompt. Inmiddels is de techniek van de jaknikker verouderd en wordt deze niet meer gebruikt.

Voor dit artikel kwam Citymarketing in contact met ingenieur Nico Glas, hij heeft van 1992 tot 2001 gewerkt bij Noorderhaaks: de HBO-opleiding voor Petroleum en Gas. Voor deze opleiding was er een behoorlijke belangstelling, daarom kon de opleiding in het leegstaande PEDAC- gebouw (Molenplein) worden gehuisvest. Bij de nieuwe inrichting daarvan is meteen naast de school de jaknikker geplaatst, geschonken door de NAM (Nederlandse Aardolie Maatschappij). De jaknikker is geplaatst als blikvanger en kon niet bewegen. In verband met de lessen ‘werkplaatstechniek’ van de heer Glas, werd hem verteld dat het op prijs zou worden gesteld als de jaknikker een wat realistischer uitstraling zou krijgen. Met de studenten maakte hij daar een leuk project van. Om hem te laten knikken moest bij de pompstang een contragewicht hangen om het mechanisme aan de motorzijde te kunnen laten draaien. ‘’Daarom hebben we eerst m.b.v. damwand-ondersteuning een gat gegraven van 2,5 meter diep en daarin een groot stalen vat geplaatst. Vervolgens hingen we aan de pompstang een klein vat met ca. 500 kg. lood. De jaknikker was toen zo goed in balans dat hij kon draaien op de motor van een wasmachine en op 220V.’’  

Wanneer was de jaknikker in bedrijf? ‘’Op open dagen van de school, op de vlootdagen van de Marine, op verzoek of als ik dat even leuk vond dan kon ik hem laten draaien. Er werd dus geen olie omhoog gepompt, het was zuiver voor de show!’’

Uiteindelijk werd Nico Glas in ca. 2001 naar Amsterdam overgeplaatst. Er was te weinig toestroom van nieuwe studenten waardoor de school werd gesloten. In dat verband is ook de jaknikker verwijderd door de oud-ijzerboer Vos. ‘’Aldaar heeft hij de smeltoven nog enkele jaren kunnen ontwijken want hij heeft hem bij de ingang van zijn bedrijf neergezet (destijds zichtbaar vanaf de Kanaalweg).’’ Iemand moet hem daar hebben zien staan en heeft een relatie gelegd met het Openluchtmuseum in Arnhem.

‘’Want ik werd door genoemde museum benaderd met het verzoek om te adviseren bij de plaatsing van de genoemde jaknikker in het openluchtmuseum. Daarvan heb ik met een foto met dhr. Vos de Helderse krant gehaald; dat was voor de ingang van zijn bedrijf. Toen de NAM lucht kreeg van de herplaatsing van de jaknikker kwam die maatschappij met het voorstel om een andere en mooiere jaknikker te plaatsen, inclusief een mooie ambiance.  Zo werd ik enige tijd later uitgenodigd door het openluchtmuseum om de inwijding van de installatie aldaar bij te wonen. Ik moet zeggen dat het er fantastisch uitzag/uitziet, zo mooi had ik het niet kunnen realiseren. Het zal wel een hele dure operatie zijn geweest maar ik vraag me nog steeds af of daar die jaknikker ook op een wasmachine-motor draait; ik denk het niet, ik moet dat toch nog een keer onderzoeken.’’

Met dank aan: Nico Glas

Foto’s via: Helderse Historische Vereniging